AKaanangʼolo ka Nguluvi Umusika aVaisilaheli pe vaali vagalulano ku Misili, vaahindzile indzanangʼolo nu kubaka idanda yaakwe mu fisuguti fya milyango gyawo, Kuhega 12:21-23. Wugendela wa danda iyo, avaana vaawo avagoosi avavele vaapokiilwe ukuhuma mu fuwa, Kuhega 12:12-13. Ndeeni ngita indzanangʼolo ya musika ugo, uYesu iitawuwe uwuumi waakwe, ukuta atupoke wugendela wa danda yaakwe. UYesu aakemeelwaga Kaanangʼolo ka Nguluvi, Yohana 1:29, 36.

AVafwalisayo Iki kyali kiwungu kikomi ikya Vayahudi. Vaali miiho pa kwinatila nu kwimiilila wunofu imivedzehedze igisiihuma mu milagililwe gya Mose. Pa ulo, viiwonaga ukutigila, vagolofu hiilo, neke kangi avangi vanya ndzanangifu.

Avahaki-pembe Ava vaali Vayahudi avavatangaga aValoma ukuhaka ipembe ukuhuma ku Vayahudi. Ipembe iyo yavatangaga avakolakyanda aValoma. Avaanu ava, vaabedwaga na Vayahudi vayaawo wiimila wa kulima amalimo ago.

AValevi Ava vaahumaga mu lukolo lwa Levi, vavatangaga avateekedzi mu malimo ga tembeli, Mbalilo 3:1-13.

Avanyamwandza Ava fye figawa fya Nguluvi ifiilima amalimo ga Nguluvi nu kuleeta imola ku vaanu, ngita kye fiitumwa nu Nguluvi yumwene.

Avanyigendwa Ava ve vaanu avamuniniilaga uYesu nu kwiwulanidza amalimo gaakwe.

AVasadukayo Iki kyali kiwungu kikomi ikya Vayahudi aviimbile, vamosi, kangi vanya ngufu mu wuteekedzi na mu silikaale. Vaafuuwaga ifitabu fihaanu swe ifya Mose, ifiitambulwa Tolati, ukutigila fili nu wutawulilwe. Vasiidikaga imigendzehedze gya vanyakataali, pa ulo vasaapuliingʼanaga na Vafwalisayo. Vasaafuuwaga ukutigila, kulaavedza nu ludzulubuko lwa ávafuwe pa kigono ikya wusililo.

Avateekedzi Ava vaasakulwaga ukulima amalimo ga kumooleka uNguluvi pa miiho ga vaanu wiimila wa wiimike wa Nguluvi, nu kuvooleka avaanu pa miiho ga Nguluvi. Amalimo gaawo amakomi gaali ga kulongodza indapangilo nu kuteekela uwusembe mu tembeli. Avateekedzi avakomi Iki kyali kiwungu ikya Vayahudi avaahumaga mu nyumba dza wutambule idza kiteekedzi, na vateekedzi avakomi va kataali. Umuteekedzi umuvina Uyu aali mukomi va kiwungu kya Vayahudi. Aali na malimo ga kulongodza ulwifuunyo lwa lwiteepulo pa wusembe uwaateekelwaga mu kigono ikya lwiteepulo, Valevi 23:26-32.

Avatume Ava ve vanyigendwa vanyikyumi na vavili (12), ve avahaaguwe uYesu nu kuvatuma vamoolekage umwene, kangi ve avapeeliye uwutawulilwe uwa kulima amalimo gaakwe. Kangi avatume avangi vaali uPawulo, uBalanaba nu Yakobo umunungʼuve va Yesu (Malimo ga Vatume 14:14; Vagalatya 1:19). Amalimo ga vatume gaali ga kudalika iMola iNofu, ukulosa imibepo imiviifu ukuhuma mu vaanu, nu kunaniya avatamwa.

Avawulanidzi va milagililwe Ava vaalimaga amalimo ga kusimba nakila kikelo ikya milagililwe ngita kye gigenda, kangi vaadzeelaniike ukuvedza vakoola va madzwi ga milagililwe. Vaaloleelaga imilagililwe, vaawulanidzaga avaanu nu kwimiilila imilagililwe ukuta gilimikage wunofu, neke vatambulikage ukutigila, vawulanidzi va milagililwe kangi vahidzi.

Idifwayi Ulu lwe luhudzi ulwihuudzwa ukuhuma mu minuunu igya sabibu, neke luhaate. Gyali gye mivedzehedze gya Vayahudi ukunyuwa idifwayi íyihandziidzwe nu lulenga mu misika gyonda igya kuliya ifiliyo. Kangi gwali mugoda gwa kukeefya uwuvafi. Idifwayi indzadzu Iyi yaali na malimo ga kugwisa ingʼelo, kangi yaali ya kunyuwa avaanu avahangala. Pe vamupeeliye uYesu, lwali lubedo, Ndzimbililo 69:21; Matayo 27:48.

IGoligota Mu mivedzehedze gya Valoma, paali poono pa kukomela avaanu wugendela wa kuvatovelelela pa kipindulihidzo. Paali piivala pa mulyango gwa Yelusalemu, na apo pe peene pe aatoveleliilwe uYesu, Matayo 27:33. Umuunu ye aafuwaga pa kutovelelelwa pa kipindulihidzo, uyo aali munya luleko, Lwiwuko 21:23; Vagalatya 3:13.

Ikigono ikya Sabato AVayahudi vaavalilaga ikigono ukuvangila ikivalilo kya likyumi ni fivili (12), pe liisota ilidzuwa. Ikigono ikya Sabato kyali pa Kyakuviluka, pe yiivanga imihe ya pa Kihaanu. Kyali kigono ikya wusililo wa mulungu ku Vayahudi. Ikigono iki kyali kiimike, pakuva vaahuwaga kitalima amalimo ukuta viifuunye kwa Nguluvi, Lwiwuko 5:12-15.

Ikiwungu kya Vayahudi Iki kyali kiwungu kikomi kya wutemi wa Vayahudi, ikyali na vaanu makyumi mufungʼati nu yumwinga (71). Ikiwungu kya valongodzi va Vayahudi, kyahanganaga ni silikaale iya Valoma, kangi kyatengamasaga ikiwungu ikya Vayahudi ni kya Valoma. Nde kivedze kyatemile nu kuvedza nu wuvangwa wa wutawulilwe wa madzwi ga silikaale, lwikagulika ukutigila, sikyali nu wutawulilwe uwa kuhiga inongwa dza fuwa, Yohana 18:31. Ikiwungu ikya Vayahudi iki kiitambulwa Sanihedilini mu ndongele iya Kigiliki.

Ikyaka kya fitinga Iki kyali kimwinga mu fyaka fidatu ifikomi fya Vayahudi. Umusika ugo, aVayahudi vaakeelanilaga imbene ya sabibu ni seyituni, nu kwikala mu fitinga ífiwuyiipwe na mahandzo ga mabiki. Vaalimaga ewo ukuviiwuka avakuhwawo kye vaagendile mu lungʼalangʼala imyaka makyumi gatayi (40), Valevi 23:33-36, 39-43; Lwiwuko 16:13-17. Ikyaka ikyo, vaakeelanilaga mu musika gwa figono mufungʼati (7), ukuvangila ikigono ikya likyumi limwinga ni fihaanu (15) mu mwedzi gwa mufungʼati.

Ikyaka kya mikaate igingaya luhaafu Ikyaka iki kyalimikaga pe yíhelaniidze iPaasaka kigono kimwinga, apo vaakeelanilaga mu figono mufungʼati, Valevi 23:5-8; Maluko 14:1. Dzonda dzaalimikaga ukwiwuka ikigono kye vaahegile aVaisilaheli mu mumuko ku Misili, \xt Kuhega 12:17-20.

Ikyaka kya Paasaka Iki kye kigono ikya Vaisilaheli ikya kwiwuka ukuhega kwawo ukuhuma ku Misili, kwe vaahambwiswe vasutu. Mu kigono ikyo, vaahindzaga indzanangʼolo nu kuliya. Ukulima ewo, viiwukaga uwupoki wa Nguluvi we aalimile ku Misili, Kuhega 12:1-11.

Iliheema lya kutaangʼanila Iliheema ili, lyolelaga uwuli pwali wa Nguluvi umo, umusika aVaisilaheli pe vali mu lugendo ukufikila ku nyi iya luhuuvidzo. Umo fyali moofili ifibawo fivili fya maganga ga Ndagi Dzinyikyumi (10), ifyolelelaga ulufingo lwa Nguluvi na vaanu vaakwe. Dzonda dzaalimikaga ukwiwuka ikigono kye vaahegile aVaisilaheli ukuhuma mu mumuko ku Misili, Kuhega 25:16, 21-22.

Imilagililwe gya Mose Igi gye milagililwe gya Nguluvi gye avapeeliye aVaisilaheli ku lungʼalangʼala wugendela wa Mose, gili mu fitabu fya Mose, fye fitabu fihaanu ifya kutala mu Lufingo uLulovela, kwe kutigila Tolati. UYesu iinatilaga indagi ni milagililwe nu kuvawulanidza avaanu ukutigila, vafiidikage. Kangi yumwene aali nu wutawulilwe uwa kuganula, pakuva aali Muswamuve va Muunu, Matayo 12:1-8; Luka 6:1-5.

Indagi dza Nguluvi Idzi dze ndagi dza Nguluvi dze vaapeeliilwe aVaisilaheli ku kidunda Sinayi, Kuhega 20:1-17; Lwiwuko 5:1-21. Idzi dzaali luutu lwa milagililwe gye aapeeliilwe uMose ukuhuma kwa Nguluvi, kwe kutigila Tolati.

IPaladiso Ili lye litaawa ilingi lya kukyanya, kwe kutigila apoono pa kupiluhidza ulukeelo nu lutengamaso ku vaanu nu Nguluvi, ngita luulula kye lwali ku mugunda Edeni.

Itembeli Iyi yaali nyumba ndzimike ya Nguluvi. Kwali tembeli yimwinga swe mu nyi ya Vayahudi, iyaali ku Yelusalemu. Lwali kooluli ulukandzi lukomi ulwali ni nyumba ngomi pagati, iyo ye tembeli ni lipaala likomi ilyayipiliime. Amalimo agaalimikaga mu tembeli ifigono fyonda, gaali ga kwifuunya kwa Nguluvi nu kuteekela uwusembe. APiimike Paali poopali apoono pavili mu tembeli, apaabaaguliilwe ni libupa lya mwenda. Avateekedzi viingilaga aPiimike ifigono fyonda ukuteekela uwusembe. APiimike pa Piimike Apo paali ni ndolo dza Nguluvi. Umuteekedzi umuvina iingilaga aPiimike pa Piimike nyakamwinga swe pa mwaka, ukulongodza ulwifuunyo lwa lwiteepulo.

UKilisiti AVayahudi vaatambulaga ilitaawa Kilisiti kwa muunu ye aahaaguliilwe nu kutumwa nu Nguluvi kuvapoka avaanu vonda ngita Mupoki, nu kutema avaanu mu wutwa waakwe ngita Mutwa. Ilitaawa Kilisiti kye kiganulo kya Kigiliki ukuhuma mu ndongele iya Kiebulaniya, Mesiya. Amataawa gonda giiganula kiinu kimwinga, kwe kutigila, umuunu umubakwa amafuta. Mu Lufingo uLulovela, avatwa voloofu vaabakwaga amafuta kuvawoneesa avaanu ukutigila, vali nu wutawulilwe wa kutema. AVayahudi vaahuuvilaga ukutigila, iikwadza uMesiya ye alavapoka ukuhuma mu wutwa wa Valoma, nu kutema ngita Mutwa va fipelela fyonda. Lufingo uLupiya lukutuwulanidza ukutigila, uYesu ye Mesiya uyo ukuhuma kwa Nguluvi, Matayo 16:16; Luka 9:20.

Ukudzabikwa mwa Mubepo uMwimike Kwe kutigila, uNguluvi ahadza akumutuma uMubepo uMwimike iikalage mugati mwa Vakilisiti nu kuvalongodza, apo uMubepo uMwimike akuvapeela ingufu ya kumwidika uNguluvi nu kumoolela uYesu.

Ukwidikilwa ukuvedza mugolofu Ikyogolo kyakwe kiihuma mu madzwi ga kuvalililwa uwugolofu. Pe asinaa aholwa uKilisiti, uNguluvi avahigile vonda ukuvedza vanya ndzanangifu aviivagila ulupedzo, nave aavaliye indzanangifu dzaawo. Wugendela wa fuwa yaakwe, uKilisiti átukombwidze ukuhuma mu mudzigilo gwa ndzanangifu dzeesu. Kangi, wugendela wa wiidisi waakwe, uKilisiti aakwiliidze dzonda idzaasakulwaga mu milagililwe, Valoma 5:19; 10:4. Wiimila wa lufuuwo mwa Kilisiti, uNguluvi asiivalila indzanangifu dzeesu, kangi asiihiga ukutigila, twivagila ulupedzo, nda haamu, iilonga ukutigila, uneefwe tuli vavangwa, akutuwona ngita vanya wugolofu pa miiho gaakwe nu kutwidika, Valoma 3:22-24. UNguluvi yumwene akutuwona mwa Kilisiti, ye mwene uKilisiti ye Mugolofu ye akutwimila uneefwe, 2 Vakolindo 5:21.

Ukwiviikila ngʼaani AVayahudi vaalagiidzwe ukwiviikila ngʼaani nyakamwinga pa mwaka, wiimila wa kupela nu kwiyisa pa miiho ga Nguluvi, Valevi 16:29-31. Avalongodzi wuli, viiviikilaga ngʼaani mu musika umutalamu, 2 Samweli 12:16-23; 1 Vatwa 21:27; Nehemya 1:4; Danyeli 9:3. Vaawoneesaga uwiiviikila ngʼaani waawo wugendela wa kufwala amagunila nu kuhugumilila, Isaya 58:3-7. Avangi aviiviikilaga ngʼaani ukulutila, vaali Vafwalisayo, Luka 18:12.

Ulufingo UNguluvi aahuuviidze ukwikalasa na vaanu vaakwe, kangi aafingiine na vaanu vaakwe ukuta kivedzage kyoledzi ukutigila, alaakwilidza inyuuvidzo dzaakwe. Aafingile ifingo dzivili kwa Abulahamu, ulufingo lumwinga wiimila wa lipwela lya nyi ya luhuuvidzo, Wutalilo 15:7-21, ulufingo ulungi wiimila wa wusinge, Wutalilo 17:1-14. UNguluvi ye mwene ye aaviikile inyuuvidzo dza fingo, nave asikudzifingula. Neke kangi aVaisilaheli vadzumbage uwulagidze wa lufingo ululovela, pambele uNguluvi ahuuvidzage ulufingo ulupiya, Yelemya 31:31-34; Esekyeli 37:26. UNguluvi aafingile ulufingo ulupiya wugendela wa danda ya Yesu, ukuta avaanu vonda va mwe naanyi vavedzage vaanu vaakwe nu kwikalasa mu lutengamaso.

Uluholanilo Iyi yaali nyumba mwe vaalundanilaga aVayahudi ukwifuunya kwa Nguluvi, ukwimba uWusimbe uWiimike nu kwiwulanidza amadzwi ga lufuuwo na ga mivedzehedze gya Vayahudi.

Ulukombeso Kwe kutigila, avaanu va Nguluvi, avafuuwa mwa Yesu Kilisiti avakumufuuwa uNguluvi nu kuhangana mu lufuuwo. Ulukombeso lwasimiikwe wugendela wa malimo ga Mubepo uMwimike mu vatume va Yesu, avaadaliike iMola iNofu, Malimo ga Vatume 1:8. UPawulo aawulanidzaga ukutigila, uNguluvi akwikala mugati mu lukombeso wugendela mwa Mubepo uMwimike, ukusimiilidza avafuuwa vawoneesage uwunyalumwinga nu wiimike mu migendele gyawo, 1 Vakolindo 3:16-17; 2 Vakolindo 6:16. Kangi uPawulo aateganidzaga ulukombeso nu muvili gwa Kilisiti, ukusimiilidza ukutigila, avafuuwa viihuuvilage nu kwidzenga wiimila wa fipeelwa fyawo, 1 Vakolindo 12–14. UKilisiti gwe mutuwe gwa muvili ugo, kwe kutigila, umwene ye muvina va lukombeso, Vaefeso 1:22. Avafuuwa vákemeeliilwe ukuhangana mu malimo ga kutagalidza iMola iNofu ku vaanu vonda, Matayo 28:19-20. Kangi vákemeeliilwe ukumutovela iligendwa uNguluvi nu koolela dzonda dze ávalimiye uNguluvi, 1 Petulo 2:9.

Umooto ugusiidzima mbeepali AVayahudi vaatigilaga Gehena. Lye likwava ilyali kwivala ya Yelusalemu, ilyali nu mooto ugusaadzimaga wiimila wa kunyaanywa amapalagata, pamwinga ni mifimba gya vanandzi. AVayahudi vaalongaga ilidzwi ili ngita luselengo kusoonela apoono pa lupedzo lwa mbeepali na mbeepali, Luka 10:15; 16:23. Gehena nu wulungu kye kiinu kimwinga.

UMuswamuve va Dawudi AVayahudi vaahuuvilaga umuunu umunya kutema ngita umutwa Dawudi. UYesu aahumile mu lukolo lwa Dawudi. Ilitaawa lya Muswamuve va Dawudi, liihwananidzwa nu Mesiya enewuli Kilisiti, 2 Samweli 7:16; Ndzimbililo 89:3-37; Yelemya 23:5-6. Kangi vaahuuvilaga ukutigila, uyo ahadza akuvananiyaga ifitamwa fyawo, Isaya 42:7.

UMuswamuve va Muunu Imyaka gyoloofu uYesu pe asinaa aholwa, uNguluvi amuwoneesiidze uDanyeli ukutigila, alaadza umuunu ukuhuma kwa Nguluvi ye alamupeela uwutawulilwe, indolo, uwutwa ni ngufu, ukuta avaanu vonda, ifipelela fyonda, uwutwa wa nyi dzonda, fimutovelage iligendwa, Danyeli 7:13-14. Uwutwa waakwe wulaavedza wungaya wusililo. UDanyeli amutambuwe ukutigila, uyo ye Muswamuve va Muunu. Nayu Yesu pa kwiwoneesa kwakwe, iitigila umwene ye Muswamuve va Muunu, Maluko 2:28; Yohana 1:51, ukuvawoneesa avaanu uwutawulilwe waakwe ukuhuma kwa Nguluvi.

Uwusinge Gyali migendzehedze gya Vayahudi ukumusinga umwana umudiimi pa kigono ikya munaana (8) ukuhuma pe iiholwa. Vaalimaga ewo ukwiwuka ulufingo lwa Nguluvi lwe aahuuviidze kwa Abulahamu, pamwinga ni kivegalo kyakwe kyonda, Wutalilo 17:9-14; Valevi 12:3.

Uwutwa wa Nguluvi AVayahudi vaahuuvilaga umutwa umupiya umunya kutema nu kuvapoka ukuhuma mu wutemi wa Valoma. UYesu aaleetile umusika ugungi gwa wutemi uwa Nguluvi, kwe kutigila uluhangano ulupiya nu Nguluvi. Uwutwa wa Nguluvi wiikwimila mu milamulile gyesu ukwiviika mu wutemi wa Nguluvi, ukuta atulongodzage mu miikalile gyesu.